Баланың сөйлеу тілін дамытуға гаджеттердің әсері

Бүгінде бірде-бір отбасы ұялы телефонсыз, компьютерсіз немесе планшетсіз өмірді елестете алмайды. Егер бұрын бұл заттардың барлығы қарым-қатынас құралы болса, қазір адамдардың көпшілігі үшін олар ойын-сауық қызметін атқарады.

Қазіргі заманда ата-аналар қауымы балаларды гаджеттерді бесіктен бастап қолдануға үйрете бастағанын ескерсек, гаджеттердің баланың сөйлеу қабілетіне әсері қандай екенін зерттеп, зерделеп, нақты деректерге сүйеніп, саралап көруді жөн көрдім. Бұл сұрақтың анық-қанығына жету үшін баланың сөйлеуінің дамуы туралы айту керек. Сөйлеуді дамытуда баланың сөйлеу тілі дамуының вербалды кезеңі өте маңызды. Дәл осы кезеңде (баланың өмірінің бірінші жылы) сөйлеуді түсіну үшін жағдайлар қалыптасатындықтан, балалар қоршаған барлық дыбыстардың ішінен адамның сөйлеу дыбыстарын дәл ажыратуға үйренеді, осы кезеңде сөйлеу туралы түсініктерін қалыптастыратын сол сөйлеу дыбыстарына сезім пайда болады.

Мамндардың айтуынша, жатыр ішіндегі өмірдің алтыншы айынан бастап нәресте естиді. Ол интонацияны, анасының дауысының дыбыстарын және айналадағы дыбыстарды ажырата алады. Дүниеге келгеннен кейін нәресте анасын, әкесін, әжесін интонация арқылы «тани алады». Бұл ересектер бір-бірімен тек сәби құрсақта болғанда ғана емес, үнемі сөйлескен жағдайда болады. Бірақ барлық мәселе қазіргі заманғы ана жиі үндемейді, ол жиі желіде, ал әжелер жиі бөлек тұрады, әке кешігіп келеді, шаршайды, сонымен қатар виртуалды әлемге кіреді немесе теледидар көріп отырады. Соның салдарынан бала жиі қарым-қатынассыз қалады. Ал артынша бала туғаннан кейін аналар баламен араласудан гөрі әлеуметтік желіде көп уақыт өткізеді.

Қазіргі балалардың сөйлеу тілі дамуының артта қалуының бір себебі – ананың баламен аз араласуы, ананың балаға бесік жырын сирек айтуы және сирек кітап оқуы. Бала үшін жанды қарым-қатынас пен қоршаған әлемді зерттеудің маңызы зор. Заманауи ата-аналар нәрестені барлық мүмкін түрде қорғайды және оған қоршаған әлемді сирек зерттеуге тура келеді. Балаға үйлесімді даму қажет, оған қол тигізу, ұстау, құю, төгу, қазу, иіскеу, яғни қоршаған әлемді өз бетінше зерттеу керек. Бірақ қазіргі аналар жан тыныштығын қалайды. Бала өз бетімен отыра алатын уақытқа дейін өсе бастағанда, оған телефон беріледі немесе теледидар мен планшет қосылады. Бір қарағанда бұл жаман емес сияқты: тәрбиелік әндер, мультфильмдер, бірақ өкінішке қарай, бұл баламен жанды қарым-қатынастан мүлде бөлек.

Көбінесе емханадағы кезекте, көліктердегі орындықтарда, арбада қолына телефон ұстаған балаларды бақылаймын. Экран баланың басты «тәрбиешісіне» айналады. Зерттеулерге сәйкес, қазіргі 3-5 жас аралығындағы балалардың 93 пайызы күніне 4 сағат телефонда отырады екен. Бұл ересектермен қарым-қатынастан шамамен 4 есе көп. Бұл зиянсыз кәсіп балаларға ғана емес, ата-аналарға да жарайды. Бала бұзақы емес, мазаламайды, жарақат алу қаупі жоқ, сонымен бірге әсер алады, жаңа нәрсені үйренеді. Негізгі экран әжелердің ертегілерін, әзілдерін, ананың бесік жырын, әкемен әңгімелерін алмастырды.

Дегенмен аталмыш зиянсыз кәсіп баланың сөйлеу дамуының артта қалуына үлкен қауіп төндіреді. Балалар кешірек сөйлей бастайды, аз және нашар сөйлеп, ойын дұрыс жеткізе алмайды. Бүгінгі таңда балалардың 25% сөйлеу дамуының бұзылуынан зардап шегеді. 80-ші жылдардың ортасында балалардың 4% сөйлеуінің жетіспеушілігі байқалды. Соңғы 20 жылда сөйлеу бұзылыстары 6 есеге өсті. Тікелей сөйлеу қарым-қатынасы баланың сөйлеуін дамытудың өте маңызды факторы болып табылады. Сөйлеу басқалардың сөздеріне еліктеу емес және сөйлеу мөрлерін жаттау емес. Бала басқалардың сөзін тыңдап қана қоймай, басқа адамға жауап беруі керек. Баланың өзі диалогқа қосылады. Ол есту мен артикуляция арқылы ғана емес, сонымен қатар іс-әрекет пен сезім арқылы да кіреді.

Қазіргі балалар ересектермен қарым-қатынаста сөйлеуді сирек пайдаланады. Көбінесе олар жауап беруді қажет етпейтін, олардың көзқарасына жауап бермейтін және өзі де ешбір жағдайда жасай алмайтын бағдарламаларды қабылдайды. Өкінішке қарай, қазір шаршаған, үнсіз қалған ата-ананың орнын экран басты. Бұл үлкен мәселе деп есептеймін. Бір уақыт балаларға уақыт арнап, олардың тәлім-тәрбиесіне көңіл бөлу аса қажет. Қарапайым жанды қарым-қатынасты ешнәрсе алмастыра алмайды. Сондықтан мәселенің өзектілігін түсініп, оның мәні мен маңызын ұғынсақ игі.

Ғалия ВАЛЕЕВА,
Заречный ЖББМ
бірінші санатты
мұғалім-логопед,
Қостанай ауданы