Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық көзқарастары

Зер салып қарасақ, Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық ізденістері білім беру, өскелең ұрпақты тәрбиелеу, халықтық білім беру жүйесін демократияландыру мәселелерінің өзектілігін көрсетеді.

Ол өз заманының жаңа мектебі мен жаңа педагогикалық ғылымы туралы тұжырымдарында қазіргі мектептің проблемаларын бейнелейтін, педагогика мәселелеріне өзіндік көзқарасты көрсететін идеялар мен әзірлемелер көрнекі және қолжетімді түрде көрсетілген. Балаларды шығармашылықпен ойлауға, олардың рухани қажеттіліктері мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, патриотизмге баулуға ықпал етеді.

Мағжан Жұмабаев білім беру процесінің заңдылықтарын ашуға, педагогиканың ғылым ретіндегі сипатын анықтауға тырысты. Сол үшін оқушыларға педагогиканың ғылым ретінде дамуына ықпал ететін эксперимент жолында батыл болуды ұсынды. «Педагогика ғылымы біздің заманымызда философиялық аяндармен емес, барлық жерде шыдамды және табанды тәжірибелермен дамиды...», – деді Жұмабаев. Педагогикадағы еркіндік қағидатын негізге ала отырып, ол барлық педагогикалық тұжырымдаманы негіздеді. Яғни, баланың жеке басын өзінің педагогикалық тұжырымдамасының ортасына қойып, айналасында дидактикалық принциптер жүйесін құрады: сана мен белсенділік принципі; оқытуды өмірмен байланыстыру принципі; білімді игерудің қолжетімділік принципі; білімді игеру беріктігі принципі; табиғаттану принципі.

Жұмабаев филолог, лингвист және педагог ретінде тек ана қазақ тілін ғана емес, бастауыш мектепте басқа халықтардың басқа да тілдерін оқыту бойынша ұсыныстар береді: «1. Оқуға және жазуға үйрету. 2. Емле егу. 3. Ауызша және жазбаша сөйлеуді дамыту. 4. Балаларды оларды қабылдауға ыңғайлы ауызша және жазбаша әдебиеттермен таныстыру. 5. Мағыналы оқуға үйрету. Бала қоршаған табиғат пен өмірден, сондай-ақ өнерден ойлар мен әсерлер алады», – деп қорытындылады. Ол қазақ тілінің тағдыры мен оған деген сүйіспеншілігі туралы жазады, халық үшін тілден маңызды ештеңе жоқ деген негізгі ойға келеді.

М.Жұмабаевтың «Педагогика» оқулығын және оның басқа да публицистикалық мақалаларын оқи отырып, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның білім беру жүйесіндегі жалпы жағдайды түсіне бастайсың. Ол ана тілінің жоғалуының басты себептерінің бірі ретінде балалар мен ересектерге арналған қазақ тілін үйренуге арналған оқулықтар мен құралдардың, оны оқыту әдістемесінің жоқтығын атайды. Ең алдымен, бұл жазбаша әдеби тілдің сақталуына қауіп төндіреді, өйткені сол кезде қазақ тіліндегі кітаптар өте аз болған. Бұл мәселе біздің заманымызда да сақталуда, өйткені лингвисттер, ана тілі мәселелері жөніндегі мамандар тәуелсіздіктің отыз жылында бізде қазақ тілін үйренудің тиімді әдістемесі мен технологиясын әзірлемегеніне назар аударады. Мұның бәрі ана тілінде сөйлесу қажеттілігіне байланысты, бірақ нақты прогрессивті қозғалыстар болған жоқ. Көріп отырғаныңыздай, тіл білімінің тамыры шеңбер бойымен жүріп, баяғы жартас сол жартас болып қалуда. Жағдай кітаптардың қымбаттығымен, инфляциямен және халықтың оқырман мәдениетінің төмендеуімен күрделене түседі.

Көпшілік кеңестік ерікті-мәжбүрлі кітапқұмарлар қоғамын әлдеқашан ұмытып кеткен. Жұмабаев ғалымдарды, қазақ тіліндегі жаңа оқулықтардың авторларын ескертуге тырысады: «Жаңа оқу құралдарын жазатындар және осы істі басқаратын Ағарту Комиссариаты оларды қандай мектепке арнағанын білуі керек. Егер олар бұл туралы ең байсалды түрде ойласа жақсы болар еді. Менің ойымша, бұқаралық қазақ мектебінің негіздерін іздеуде мектеп заттары мен құралдарының толық сәйкестігімен қазақ халқының жан дүниесіне жақындау дұрыс болар еді». «Педагогика» еңбегінде Мағжан Жұмабаев тәрбие берудің мақсатын кеңестік оқыту мен тәрбиелеу мектебінен тыс жаһандық ауқымда кеңінен түсініп, былай деп жазды: «Тәрбиенің мақсаты – адамды, оның ұлтын, тіпті бүкіл адамзатты бақытты ету. Егер ұлт мүшесі – әр адам – бақытты болса, онда ұлт бақытты болады. Бір сөзбен айтқанда, тәрбиенің мақсаты – адамды жай ғана адам деп атаудан гөрі өз дәрежесіне толық сәйкес ету».

Жұмабаев қазақ халқына соқыр еліктеудің дұрыс емес екендігін ескертіп, мектептегі оқу және тәрбие процестеріндегі идеологиялық күштілікке қарсы, өсіп келе жатқан ұрпақтың тамырын, тілін, тарихын ұмытып кеткен орасан зор репрессиялық мемлекеттік аппараттың бағынышты, жансыз тістеріне айналғанын көргісі келмейді. «Қазақтардың тағдыры, оларды болашақта халық ретінде сақтау біздің мектептің негіздері қандай болатынына негізделеді», – дейді «Педагогика» авторы әрі қарай: «Егер біз оны таза, дені сау, қазақтардың рухына сай етіп жасай алсақ, онда болашақ үшін алаңдамауға болады. Егер біз мұндай негіз сала алмасақ, болашақ бұлыңғыр сияқты көрінеді».

Қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік-саяси, ағартушылық-мәдени, экономикалық құрылымының барлық салалары бойынша батыл, тәуелсіз көзқарастарға ие болған ол  Кеңес өкіметіне жиі ұнамады, бірнеше рет түрмеде отырды және 1938 жылы наурызда алашордалық, пантюркист және жапон тыңшысы ретінде атылды, кейінірек оңалтылды. «Біз бүгін мектептің берік негізін қалауымыз керек. Айта кету керек, соңғы уақытта бізді соқыр еліктеу ауруы басып алды. Жаңа мектептің негіздерін құруда ғана емес, сонымен қатар экономикалық өмірдің жаңа рельстеріне және саяси салаға аударуда. Біз қазақ жанын қайшымен ұшқындатқымыз келеді, оны жаңа және оған жат жолмен қайта жасағымыз келеді. Қазақ жанын басқа біреудің моделіне сәйкестендіргіміз келетіні де қорқынышты. Жаңа мектептің негізін қалап, соқыр еліктеу жолына бір рет аяқ баспағаныңыз жақсы болар еді», – деген-тін. Соқыр еліктеу жолы – уақыт көрсеткендей – шет елдерге өзін-өзі көрсету және көңілінен шығу тәсілі.

Жұмабаевқа балаларды тәрбиелеудің теоретигі және практигі ретінде құрмет көрсету керек. Себебі, оның педагогикалық идеялары мен көзқарастары өз уақыты үшін озық болып қана қоймай, қазіргі заманмен үндес және өзекті шындығы болып табылады.

Мақпал ҚАБЫЛДИНА,
С.Ерғалиев атындағы ЖББМ
қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің мұғалімі,
Б.Майлин ауданы,
Әйет ауылы