Міржақып Дулатұлының мәдени-ағартушылық идеялары

Халқының бақытты күндерін көруді армандаған Міржақып Дулатұлы – жалынды ақын ғана емес, тәуелсіздік жолындағы саяси күрескер де болды. Шындықты ашып айтқан мақалаларын бүркеншік атпен жариялап, халқының санасын оятуға, патшалық Ресейдің жүргізген саясатын түсіндіруге ұмтылды. Отарлау саясатын сынап, өткір мақалалар жазды. Лақап аты оны бірнеше рет қамауға алудан құтқарғаны да белгілі.

Ол қазақ халқының ұлттық болмысын сақтап қана қоймай, тарихи өткенін жаңғыртып, ұлттық сезімді тәрбиелеуді – қызметінің басты міндеттерінің бірі деп санады. Алаш қайраткерлерінің алдыңғы сапында жүріп, ұлтымыздың сауаттануына, рухани, мәдени тұрғыдан дамуына өлшеусіз үлес қосты. Әсіресе, оқу-ағарту саласында ауқымы кең, еңбегі ерен жұмыстар атқарды. Міржақып Дулатұлының шығармашылығы өзінің жан-жақтылығымен ерекшеленеді. Ол – ақын, мақал-мәтелдердің шебері. Аласапыран кезеңнің бар азабын көрген, халқын сүйген тұлға. Сондықтан, Міржақып Дулатұлы шығармашылығын сол кезеңнің аясында, саяси-мәдени ортамен бірлікте қарастыруға тырыстық.
Міржақып Дулатұлы Әлихан Бөкейханов және Ахмет Байтұрсыновтармен бірге ХХ ғасырда қазақтардың ұлттық сана-сезімін қайта жаңғыртудың маңызды кезеңін белгілеген үштікке енді. Міржақып Дулатұлының өмірі мен қызметі Алаш партиясы мен Алаш Орда үкіметімен тығыз байланысты. Патша әкімшілігінің қалауымен өлкеге 1,5 миллионнан астам көшіп-қонып, игі жерлері берілген отарлау үдерісінен ойлы адамдар, оның ішінде Міржақып та шет қала алмады. Бұл жағдайдан шығу үшін мәдениетсіздік, надандық, жайбарақаттық пен кішіпейілділіктен арылып, халықтың ағартушылыққа, ғылымға, кәсіпкерлікке деген құштарлығын ояту қажет деп санады. Мұнда олар XIX ғасырдағы ағартушылардың ізбасарлары болды.
Абайдың идеяларын ХХ ғасыр басындағы зиялы қауым қабылдап, дамытты. Сонымен қатар, жаңа ағартушылық өз заманы үшін озық идеялармен серпінді түрде байыды: ұлттық бірегейлікті орнықтыру, дәстүрлі қоғамды қайта құру жолдарын іздеу, сондай-ақ жаңа саяси әдістер мен күрес құралдарын пайдалана отырып, өз халқының мүддесін қорғау. Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын: «Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, / Өткізбей қараңғыда бекер жасты», – деп, жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс-әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп білген ол: «Оян, қазақ!», – деп ұрандаудан танған жоқ. Замандастарының арасында «Міржақып – жазу шебері» деген баға алған. Расында, ұлттық журналистиканы биік белестерге көтеруге қыруар күш жұмсаған Міржақып Дулатұлының қаламгерлік шеберлігі бөлек әңгімеге лайық.

Өзекті тақырыптарға қалам тербеген

Міржақып Дулатұлының 1911 жылы бірінші басылымы тәркіленген «Оян, қазақ!» кітабы екі басылымнан өтіп, ақынның тұтқындалуымен аяқталды. Ол осы оқиғаны еске алып: «1911 жылдың жазында үкіметке қарсы идеяларды таратып, баспасөзде патшаға тіл тигізгенім үшін Семей уездік сотының үкімімен 1 жылға бас бостандығынан айырылдым. Алдын ала қамаудағыны қоса алғанда, мен түрмеде бар болғаны 2 жыл ғана болдым», – деген екен. Бостандыққа шыққанмен, патшалық құпия полицияның бақылауында болған кезінде жұмысқа орналасу қиынға соқты.
1913 жылы «Қазақ» апталық газетінде редактор, корректор, папка, экспедитор қызметтерін атқарды. Газет қайырымдылық арқылы жиналған қаражатқа шығарылды. Кейін ол Павлодар, Омбы, Петропавл, Көкшетау, Атбасар, Ақмола, Түркістан, Шымкент, Әулие-Ата, Ташкент және басқа да қалаларды аралады. Газет танымал болып, көп ұзамай патша әкімшілігінің назарына ілікті. Салыстырмалы түрде қысқа мерзімде оған әрбір шығарылымы үшін 300-ден 3000 рубльге дейін 3-4 есе айыппұл салынды (салыстыру үшін: 1913 жылы қарапайым жұмысшының орташа жалақысы айына 25 рубль, мұғалімдікі – 75 рубль, ал губернатордікі – 1 мың рубль).
Шығыс елдерінің бүкіл мәдени мұрасының араб әліпбиімен жазылу жағдайын ескерсек, оның идеяларының қазіргі кезеңдегі өзектілігін айқын көреміз. Міржақып Дулатұлы – тіл жанашыры ғана емес, ұлтының болашағын ойлаған тұлға. Ол тіл мәселесіне қатысты «Әліппе мен жазу ережелері туралы», «Жазу тәртібі», «Цифр жазуы», «Әліппе айтысында сөйлеген сөзі», «Ұлы» ма, «ов» па?», «Жаңа жазу ережелері» сияқты еңбектерінде емле, әліпби мәселесіне тоқталса, «Қазақ тілін жүргізетін комиссияның құлағына алтын сырға», «Жат сөздер туралы», «Газет тілі оңды болсын» және т.б. мақалаларында қазақ тілінің жайы, кірме сөздер, эсперанто туралы жазады.
Мақалаларында сол кезеңдегі Қазақстандағы тілдің ахуалына, қазақыландырудан тілдің түрлі сорақылықтарға тап болғанын ашына айтады. Бұл ретте қазақ тілінің жағдайына алаңдаушылық білдіріп, былай деп жазды: «Егер біз қазақ тілін сақтап, қазақ әдебиетін нығайтамыз десек, ең алдымен оның сандық емес, сапалық ерекшеліктерін ескеруіміз керек. Ол үшін қазақ сөздерінің жазылуындағы кемшіліктерді жою керек. Ал, оларды жою үшін, алдымен, қандай кемшіліктер мен қателіктер туындап жатқанын анықтау керек», – деп жазады Міржақып Дулатұлы.

Алаш қайраткерінің
күрескерлік жолы

Міржақып Дулатұлы – шығармаларын түрлі әдеби жанрда жазған талантты қаламгер. Оның көптеген әңгімелері Азамат, Мадияр, Тиминер, Түрік ұлы, Арғын ұлы деген бүркеншік аттармен жарияланған. Өткен ғасырдың басында мемлекетімізді қалыптастырудың пәрменді идеяларын алға тартқан, парламентаризм қағидаттарын насихаттап, «Алаш» либералды-демократиялық партиясының бағдарламасын жасаушылардың бірі болды. Бұл идеялар бүгінгі күні посткеңестік кеңістіктегі елдердің көшбасшыларының біріне айналған тәуелсіз Қазақстанда дамыды.
Ақын бірінші орыс төңкерісі кезінде көрген-білгенін «Серке» газетінің бірінші санында (Санкт-Петербург, 1907 жыл) жарияланған «Жастарға» поэмасында, екінші нөмірінде бейнелеген. Осы газетте патшаның саясатын әшкерелейтін «Біздің міндеттер» атты мақаласы жарияланды. Газеттің бұл нөмірлері тәркіленіп, одан әрі шығаруға тыйым салынды. Басқа алашордалықтар сияқты Міржақып Дулатұлы да 1917 жылғы большевиктік төңкерісті ерекше жылы қарсы алған жоқ. Ол большевиктерді популистер деп санады, тіпті олардың ілімінің теориялық негіздеріне де күмәнмен қарады және: «Бұл пәленің қоздырғыштарының жасырын есебі олар жариялаған мақсаттардан мүлдем жоғары емес», – деп атап өтті.
1921 жылы Қазақстанда ашаршылық басталғанда Міржақып оны тоқтатуға көп күш салды. Оның үгіт-насихат жұмыстарының арқасында 2-3 айдың ішінде 15 мыңға жуық ірі қара жиналды: олар аштыққа ұшыраған халыққа таратылды. Міржақып Дулатұлы 1922-1926 жылдары Қазақ халық ағарту институтында да сабақ берді. Алайда жаңа билік оған да, оның серіктестеріне де сенбеді. Баспа және ұстаздық қызметке қайта оралып, 1922-1928 жылдары Орынборда тұрады. 1928 жылы араб әліпбиін жоюға үзілді-кесілді қарсы шығып, тіл реформасын халықтың жазба тарихымен байланыстырудың, ана тілінің жойылуының, халық тілінің бөтен болуының басталуын білдіреді деп есептеді. Болашақ оның бұл ойы дұрыс екенін көрсетті, бірақ 1928 жылы 29 желтоқсанда Дулатұлын қазақ ұлтшылдығы үшін айыптап, НКВД тұтқындайды.
Өлім жазасына кесілгенмен, кейін олар оны лагерьде 10 жыл мерзімге ауыстырды. Екі жыл өткен соң М.Дулатұлы атышулы SLON – Соловецкий арнайы лагеріне ауыстырылды. Онда қиын жағдайда жұмыс істеген ол, «Соловецкий аралдары» журналына жазып, шығармашылықпен де айналысады. Лагерьдегі сақшылар түркі халықтарының өкілдерін «чурк» деп келекелеп, тек еңбек деп бағалаған. Мұндай көзқарастың себептерінің бірі – түркі тұтқындарының орыс тілін білмеуі болды. Соловецкий лагерінде айдауда жүргенде М.Дулатұлы түркі-орысша сөздік жасады. Ол бұл шығарманы мыңдаған қазақ, қырғыз және басқа да түркі тілдес халықтардың өкілдеріне арнайы дайындаған. Тұтқындар сөздікті қолмен көшіріп, таратуға атсалысты, өйткені көпшілігі сол кезде өмірлік маңызы бар орыс тілін білмеген еді.
«Әзербайжан, татар, башқұрт және өзбектердің орыс тілін меңгеруі өте төмен деңгейде болды. Міржақып орта түркі-орысша сөздік жазды. Тұтқындардың өмірін жеңілдету үшін қылмыстық терминологияны да енгізді», – деп жазады ғалым Марат Әбсеметов. Дулатұлы лагерьде жүргенде фельдшерлік курстарды да оқып, лазаретте жұмысқа кірісіп, геометрия оқулығын жазды. Ол отбасы үшін қатты қорықты, сондықтан Мұстафа Шоқай ұсынған Франция арқылы қашып кету әрекетінен бас тартты. Иә, ғұмырын халықты ағарту ісіне арнаған М.Дулатұлы 1935 жылы қазан айының 5-і күні Соловецкий лагерінің лазаретінде қайтыс болды. Ұзақ уақыт оның есімі мен шығармашылығына тыйым салынды. 1988 жылы қарашаның 4-інде ғана ақталды. Оның 1905 жылы туған қызы Гүлнәр, мамандығы дәрігер, әкесінің әдеби мұрасын сақтауға, оны оңалтуға көп еңбек сіңірді. 1991 жылы М.Дулатұлының поэзиялық, прозалық шығармалары мен журнал-газет мақалаларынан тұратын шығармалар жинағы жарық көрді.

Шындықтың жеңісі

Міржақып Дулатұлы халық жадында ұйықтап жатқан қазақ халқын оятқан ақын ретінде сақталады. Оның басты еңбегі – ұлттық мәдениеттің, руханияттың, тілдің өмірге келуіне келеңсіз жағдайда қараған аса күрделі де қиын тарихи кезеңде ең бай мәдениет пен әдебиетті сақтауға, нығайтуға, дамытуға және молайту жолында күш салғаны. Бар ғұмырын халқына қызмет етумен өткізген Міржақып Дулатұлы 1929 жылы жауап алу кезінде айтқан соңғы сөзінде былай деген екен: «Халқымның болашағы үшін қолымнан келгеннің бәрін жасауға міндеттімін. Қателессем, халықпен бірге. Ерте ме, кеш пе, шындық жеңеді».
Ақынның ойы дұрыс болып шықты, Міржақып Дулатұлымен қатар жүрген алып тұлғалардың арманы орындалды. Қазақстан тәуелсіздігін алды. Бүгін біз ата-бабаларымызды ризашылықпен, мақтанышпен еске аламыз. Бұл – шындықтың жеңісі емес пе? Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Міржақып Дулатұлының шығармалары да кең көлемде жариялана бастады. 1991 жылы жинақтың бір томы, ал 1996-1997 жылдары екі томдық жинақталған шығармалар жинағы жарық көрді. Шығармашылығына ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірнеше кітаптары мен мақалалары жарық көрді. Ендігі ұрпақтың міндеті – осындай ұлыларымыздың шығармашылығынан сусындап, нәр алып, тарихты ұмыт қалдырмау. Бұл мақсатта мектебімізде «М.Дулатов «Торжество истины» атты сынып сағаты, кітапханамызда «Алашорда: тәуелсіздік жолы» атты сыныптан тыс іс-шара өтіп, М.Дулатұлының өмір жолына қатысты бейнематериал көрсетілді.
Иә, көрнекті қоғам қайраткері Міржақып Дулатұлының еңбектері, сол қоғамдағы атқарған сан-салалы қызметтері – өскелең ұрпаққа үлгі боларлық құнды дүниелер. Тәуелсіздігіміздің тізгінін ұстайтын болашақ жастарымыз М.Дулатұлының шығармаларын оқи отырып, өздерінің таным-түйсігін қалыптасырады, болашаққа деген сенімін нығайта түседі. М.Дулатовтың ұлт санасына сіңіруге тырысқан құндылықтары қазақ халқымен мәңгі бірге жасайтын қасиеттер. Ол аңсаған сана егемендігі тәуелсіз заман туса да әлі де толық жүзеге асқан жоқ. Автордың еңбектері, «Оян, қазақ!» концепциясы осы олқылықтың орнын толтырар құнды қазына.
«Ұлтым» деп шырылдаса әрбір қазақ,
Тілінде сөйлесе екен болмай мазақ.
Рухы Міржақыптың деп жатқандай:
– Оянсай! Оянсаңшы! Оян, Қазақ!».

Гульнар МОЛДАХМЕТОВА,
№10 мектеп-гимназияның
қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің мұғалімі,
Рудный қаласы